Monika Zarczuk-Engelsma
Jak osoby niewidome nawigują po książkach elektronicznych: doświadczenia użytkownika
Książki elektroniczne to jedno z tych rozwiązań technologicznych, które w znaczący sposób ułatwiają dostęp do literatury i wiedzy osobom niewidomym. Dzięki nowoczesnym narzędziom, takim jak syntezatory mowy i czytniki ekranów, mogą one czytać zarówno na komputerach, jak i na telefonach. Technologia ta pozwala na nawigację po rozdziałach, paragrafach czy nawet pojedynczych słowach czy literach. Jak wygląda ten proces i jakie techniczne rozwiązania wpływają na komfort i efektywność czytania?
Efektywna nawigacja a doświadczenie użytkownika
Dostosowanie książki elektronicznej do potrzeb osób niewidomych wymaga wdrożenia kilku kluczowych elementów. Do najważniejszych możemy zaliczyć:
Spisy treści i struktury hierarchiczne
Spisy treści w formacie elektronicznym powinny być interaktywne. Użytkownik może w ten sposób jednym kliknięciem lub gestem przejść do wybranego rozdziału. Dzięki czytnikom ekranów niewidomi są informowani o strukturze książki, co pozwala im lepiej zrozumieć jej zawartość.
Nagłówki pierwszego i drugiego stopnia
Stosowanie stopniowanych nagłówków znacznie przyspiesza przeglądanie E-booka lub wyszukanie tematu czy zagadnienia, które nas interesuje. Przykład: Książka ma rozdziały główne oznaczone nagłówkiem poziomu 1 i podrozdziały oznaczone nagłówkiem poziomu 2. Aby szybko przejść do podrozdziału 1.2 użytkownik naciska dwa razy klawisz h (nawigacja poprzez nagłówki) albo klawisz 2 (nawigacja do nagłówka 2 poziomu).
Hiperłącza i zakładki
Dobrze umieszczone linki wewnętrzne umożliwiają szybkie przemieszczanie się między sekcjami. Zakładki pozwalają użytkownikom oznaczać ważne fragmenty, do których chcą wrócić w przyszłości.
Interaktywne menu
Menu, które można przeglądać za pomocą czytnika ekranu, ułatwia korzystanie z książki. Dzięki nim nawigacja staje się bardziej intuicyjna, a użytkownik nie jest zmuszony przeszukiwać treści linia po linii.
Page-listy
Lista stron (ang. page-list) jest szczególnie przydatna w podręcznikach i publikacjach naukowych. Pozwala na szybkie znalezienie konkretnego fragmentu tekstu, co nie tylko dla osób korzystających z czytników ekranów jest kluczowe.
Przypisy
Przypisy w E-bookach są zazwyczaj oznaczane jako małe liczby lub symbole w tekście głównym. Klikając je, czytelnik może zobaczyć ich treść w specjalnym oknie lub na oddzielnej stronie, a potem wrócić do miejsca, w którym czytał. W technologiach takich jak HTML, używa się do tego „kotwic” (znaczniki
<a>iid), które zapewniają płynne przejście między treścią główną a przypisami.Indeksy
Indeksy to spis haseł alfabetycznych, które pomagają szybko znaleźć konkretne informacje w książce. W tradycyjnych książkach papierowych są one na końcu. W E-bookach indeksy mogą być interaktywne, co oznacza, że kliknięcie na hasło w indeksie prowadzi do odpowiedniej części tekstu. To szczególnie przydatne w książkach naukowych i technicznych, gdzie dostęp do precyzyjnych informacji jest kluczowy. Jednak w formatach takich jak EPUB, gdzie tekst jest „przepływowy” (nie ma stałych stron), tworzenie indeksów wymaga użycia hiperłączy zamiast numerów stron.
Cross-referencje
Cross-referencje to wskazówki w tekście, które mówią np. „patrz Rozdział 3” i pomagają poruszać się między różnymi częściami książki. W E-bookach są one zazwyczaj realizowane jako klikalne linki, które prowadzą do odpowiedniego miejsca. Takie rozwiązanie zwiększa wygodę korzystania z tekstu, szczególnie w skomplikowanych publikacjach, jak podręczniki czy przewodniki.
Tworzenie indeksów i cross-referencji w E-bookach często wymaga specjalistycznych narzędzi, takich jak Adobe InDesign lub dedykowane programy do edycji EPUB.
Współczesne oprogramowanie, takie jak Cindex czy Kerntiff KPS, ułatwia tworzenie indeksów, pozwalając na ich edycję niezależnie od projektu książki, a następnie integrację z plikami EPUB.
Teoria i praktyka
Wskazówki i porady na temat tego, jak dobrze i poprawnie przygotować E-booka są bardzo cenne, ale nie ma lepszego weryfikatora starań wydawcy, niż praktyka – czyli realne sprawdzenie tego, jak przygotowana książka elektroniczna służy osobom używającym czytników ekranu. Takie testy pozwolą odkryć prawdziwe udogodnienia i przeszkody, na które natrafia czytelnik. Z taką sytuacją spotkała się Pani Elena z Have a book, gdy zdecydowała się zasięgnąć opinii osoby niewidomej, pracując nad kolejnym E-bookiem:
„Tworząc ePUB-y w formacie EPUB3, uznawanym za w pełni dostępny, byłam pewna, że nawigacja w naszych plikach działa idealnie. Podczas testowania jednego z ePUB-ów z Pawłem z Fundacji Polskich Niewidomych i Słabowidzących „Trakt” natrafiliśmy jednak na problem: jego starszy czytnik E-booków nie obsługiwał spisu treści w formacie EPUB3. Format EPUB3 pozwala na osadzenie spisu treści bezpośrednio w kodzie HTML, co czyni go bardziej intuicyjnym i przyjaznym dla technologii asystujących. Niemniej ta sytuacja przypomniała nam, że różnorodność czytników E-booków nadal stanowi wyzwanie. Takie przypadki pokazują, jak ważne jest świadome projektowanie ePUB-ów z myślą o ich docelowych odbiorcach, oprogramowaniu i urządzeniach. Chociaż koncentrujemy się na nowoczesnych standardach, warto znać potencjalne ograniczenia starszych aplikacji do odczytu E-booków i informować użytkowników, na jakich urządzeniach i oprogramowaniu pliki działają najlepiej. Istnieje także możliwość dodania dodatkowego spisu treści w formacie NCX, który będzie obsługiwany przez starsze czytniki. Więcej informacji na ten temat można znaleźć tutaj: https://kb.daisy.org/publishing/docs/navigation/toc.html”
A co o użytkowaniu E-booków mówi inna pracownica Fundacji „Trakt”, również mająca problemy ze wzrokiem?
„Dla mnie to, że pojawiły się książki w formacie elektronicznym i że mogę je czytać siedząc przy komputerze, to była prawdziwa radość. Akurat zaczęłam studiować Filologię Polską i miałam porównanie. Na pierwszym roku jeszcze nie miałam komputera. Wszystkie książki, artykuły czytały mi koleżanki, a ja część zapamiętałam, reszta umykała, nie było jak do tego wrócić. Drugi rok rozpoczęłam już jako posiadaczka laptopa z czytnikiem ekranu i brajlowską linijką. Nie potrafię opisać, jak wielka różnica nastąpiła w użytkowaniu książek i dostępie do nich. Wtedy te książki pojawiały się tylko w PDF-ach albo txt czy doc jeśli ktoś przerobił. Wiele potrzebnych książek trzeba było własnoręcznie zeskanować i wrzucić na dysk. Cieszyłam się jednak, że mogę kopiować fragmenty tekstu albo wracać do czegoś używając komendy control f, która uruchamiała wyszukiwarkę. Wtedy nie dało się robić wiele więcej. Aż trudno uwierzyć, jak to wygląda teraz. Dzięki E-bookom byłam w stanie napisać moją pracę magisterską. Kiedy pomyślę o tym, jak wielki nastąpił postęp i w funkcjonalności czytników ekranu i responsywności dobrze przygotowanych książek elektronicznych wiem, że to, co zajęło mi kilka dobrych miesięcy teraz nie tylko zabrałoby mi dużo mniej czasu, ale niesamowicie zwiększyło komfort użytkowania materiałów. Uważam, że to wielka szkoda, iż w dobie takich możliwości ciągle natrafiam na książki skanowane i wrzucane do pliku w formie zdjęcia, co dla nas jest absolutnie niedostępne, albo wrzucone do najsztywniejszej formy PDF, która być może pozwoli zapoznać się z treścią tekstu, ale z wieloma „przeszkadzaczami”, typu rysunki, zdjęcia, dziwne zapisy odnoszące się np. do przypisów czy same przypisy w treści tekstu, co zupełnie zaburza i sens i orientację w tekście. To nieprawda, że niewidomych użytkowników E-booków jest mało. Ja sama znam ich setki, a na całym świecie są ich miliony i co ważne, osób mających problemy ze wzrokiem stale przybywa.”
Korzyści dla wszystkich użytkowników
Interesującym efektem dostosowania książek do potrzeb osób niewidomych jest nie tylko umożliwienie im dostępu do informacji, ale także poprawa komfortu użytkowania dla każdego czytelnika. Intuicyjne spisy treści, hiperłącza czy zakładki to funkcje, które docenią także osoby widzące. Tworzenie książek elektronicznych dostępnych dla osób niewidomych to zatem nie tylko akt inkluzji, ale także inwestycja w lepszą jakość użytkowania dla wszystkich czytelników. Wprowadzenie wyżej omówionych rozwiązań, sprawi, że literatura stanie się bardziej dostępna i wygodniejsza. Przykład ten doskonale pokazuje, jak technologie asystujące mogą podnosić standardy w projektowaniu treści dla szerokiego grona odbiorców.
Czytanie wszystkiego, co jest nam potrzebne, uczy nas lub dostarcza rozrywki, to doświadczenie, które powinno być dostępne dla każdego – a dostosowanie E-booków sprawia, że to marzenie staje się rzeczywistością.