Monika Zarczuk-Engelsma

Dostępność e-booków dla czytników ekranu: Co warto wiedzieć

Dlaczego dostępność E-booków ma duże znaczenie

W erze cyfrowej, gdzie książki elektroniczne zdobywają coraz większą popularność, zastępując często książki tradycyjne, papierowe, dostępność tych publikacji dla wszystkich czytelników staje się priorytetem. Szczególną uwagę należy zwrócić na potrzeby osób niewidomych i niedowidzących, gdyż czytają cyfrowe pozycje inaczej, a dzięki rozwijającym się technologiom i odpowiedniemu przygotowaniu książki elektronicznej, również mogą cieszyć się coraz większym dostępem do informacji i literatury. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyzwań, jakie napotykają współcześni czytelnicy podczas korzystania z E-booków, oraz omówienie rozwiązań, które umożliwiają im pełny dostęp do treści cyfrowych.

Jak osoby niewidome czytają E-booki? Rola czytników ekranu

Jak to opisaliśmy w poprzednim artykule, podstawowym narzędziem, które umożliwia osobom niewidomym korzystanie z komputerów i urządzeń mobilnych, są czytniki ekranu. Programy te przekształcają tekst wyświetlany na ekranie na dźwięk, co pozwala użytkownikom na "słuchanie" treści. Czytniki ekranu są dostępne dla większości systemów operacyjnych, takich jak Windows, macOS IOS czy Android i współpracują z różnymi aplikacjami i programami.

Pierwsze książki cyfrowe, zapisywane na przykład w formacie txt lub rtf czy doc, wystarczyło otworzyć w odpowiednim programie typu notatnik czy Word i poruszając się strzałkami, można było odczytywać tekst. Z czasem jednak zaczęły pojawiać się książki w innych formatach cyfrowych i do ich otwierania i czytania potrzebne były specjalne programy czy aplikacje. Tak jak osoby zupełnie widzące, do czytania E-booków, osoby niewidome również zmuszone są używać czytników książek. Niestety w znakomitej większości są one nie do obsłużenia przez programy mówiące. (NVDA, JAWS, VoiceOver, talkback).

Nieliczne tradycyjne czytniki e-booków posiadają funkcję Text-to-Speech (zamiana tekstu na mowę), która pozwala na słuchanie książek. Największą popularnością wśród niewidomych i niedowidzących czytelników cieszy się zatem Voice Dream Reader – specjalnie dla nich napisana popularna aplikacja na iOS i Android, która umożliwia słuchanie książek elektronicznych na smartfonach. Charakteryzuje się ona wysokiej jakości syntezą mowy i naturalnie brzmiącymi głosami. Dzięki niej czytelnicy mogą otwierać książki w takich formatach jak EPUB, PDF, czy Mobi, o ile oczywiście zostaną one przygotowane, jako książki w pełni dostępne.

Warto wspomnieć tutaj także o Bookworm: Darmowym czytniku e-booków na komputer, który również został zaprojektowany specjalnie dla osób niewidomych i słabowidzących. Można go używać z czytnikiem ekranu, brajlowską linijką lub z wbudowaną funkcją zamiany tekstu na mowę. Część osób, szczególnie tych, które na co dzień nie używają głosowej pomocy systemowej, korzysta także z Przeglądarek internetowych z wbudowanymi funkcjami czytania ekranu. Zaliczają się do nich osoby starsze, zmęczone czytaniem bezpośrednio z ekranu, mające problem z przyswajaniem tekstu czytanego i tym podobne.

Wyzwania związane z czytaniem E-booków przez osoby niewidome

Chociaż technologie czytania ekranu znacznie ułatwiają życie osobom niewidomym, są stale rozwijane i udoskonalane, nadal istnieją pewne problemy, które utrudniają korzystanie z E-booków. Książka przygotowana na zasadzie zdjęcia tekstu lub zeskanowana i zapisana jako zdjęcie, nie jest do odczytania dla osoby niewidomej bez względu na to, czego używa. Format zapisu staje się w tym momencie kluczowy.

Jednym z ważniejszych wyzwań jest walka ze źle sformatowanym tekstem. Nadmierna ilość elementów graficznych, tabel, kolumn, czy dynamicznych elementów zdecydowanie utrudnia czytnikom ekranu poruszanie się po dokumencie i zrozumienie jego struktury.

Brak lub niepełne metadane, takie jak tytuł książki, autor, nr ISBN, źle zakodowane nagłówki lub ich brak, przypisy zamieszczane bezpośrednio w czytanej treści lub ich nienumerowanie, również utrudniają nawigację po treści.

Do tego, niektóre e-booki są zabezpieczone technologiami DRM, które mogą znacznie ograniczać możliwości korzystania z czytników ekranu.

Szczególną uwagę należy poświęcić książkom typu podręczniki, atlasy, słowniki i inne pozycje edukacyjne. E-booki tego typu często przeładowane grafiką, zdjęciami i wykresami graficznymi stają się właściwie niemożliwe do przyswojenia dla kogoś, kto używa sztucznego głosu. Kolejne utrudnienie może stanowić niepoprawnie napisany kod HTML.

O co zadbać, by E-book był dostępny - kilka przydatnych wskazówek

Aby czytnik ekranu mógł prawidłowo odczytać tekst elektroniczny, konieczne jest, aby plik (E-book) był odpowiednio przygotowany. Warto tutaj nadmienić, że nie jest to aż tak skomplikowany proces, jak się zwykło uważać, a dbając o zastosowanie kilku rozwiązań, ułatwiamy czytanie takiej pozycji nie tylko osobom niewidomym i niedowidzącym, ale również pozostałym czytelnikom. Na co więc zwrócić uwagę?

Prosty układ strony: Czytelna czcionka, odpowiednie marginesy i akapity oraz jasna struktura dokumentu ułatwiają czytanie wszystkim. Preferowane są czcionki sans-serif.
Przygotowanie spisu treści w taki sposób, by po kliknięciu na dany temat, program przenosił nas bezpośrednio do przypisanego mu tekstu, artykułu czy opowiadania. Znacznie przyspiesza to poruszanie się po tekście i ułatwia dotarcie do tego, co najbardziej nas interesuje.
Implementacja page-list: Page-lista to specjalna funkcja w formacie EPUB, która mapuje numery stron wersji papierowej książki do jej cyfrowego odpowiednika. Pozwala użytkownikom e-booków na łatwe odnalezienie treści odpowiadających konkretnym numerom stron z drukowanego wydania, co jest przydatne zwłaszcza w sytuacjach, gdy chcemy odnosić się do stron wskazywanych w tradycyjnych materiałach. Jest to szczególnie przydatne, gdy np. nauczyciel zadaje pracę na stronie 43 – zarówno użytkownicy papierowego podręcznika, jak i wersji elektronicznej mogą z niej skorzystać. Dzięki page-liście, nawet w przypadku różnych ustawień tekstu (np. zmiennej wielkości czcionki), użytkownik może odnaleźć odpowiednią stronę zgodnie z numeracją wydania papierowego.
Odpowiedni kontrast: Zadbanie o dobrą widoczność tekstu, z całą pewnością przyda się wszystkim czytelnikom, szczególnie jednak osobom niedowidzącym. Najlepiej wybierać jasne tło i ciemny tekst lub odwrotnie.
Nagłówki i podnagłówki: Są one na tyle istotne, że każdy program odczytujący zawartość ekranu posiada specjalne skróty klawiszowe do płynnego przeskakiwania między elementami składowymi tekstu, w tym między nagłówkami. Dzięki nim posiadacze czytników ekranu mogą łatwo nawigować po dokumencie i zrozumieć jego hierarchię. Używaj nagłówków (H1, H2, H3 itp.) do oznaczania sekcji tekstu. Dzięki temu czytnik będzie mógł łatwo je zidentyfikować i umożliwi użytkownikowi szybkie przeskakiwanie między nimi.
Numerowane listy: Wykorzystanie list numerowanych znacznie pomaga uporządkować informacje i ułatwia ich przyswajanie.
Tabele: O ile ich zamieszczenie w tekście jest konieczne, tabele powinny mieć wyraźnie oznaczone nagłówki wierszy i kolumn, aby czytniki ekranu mogły prawidłowo je odczytać. Najlepiej unikać tabel złożonych, maksymalnie je upraszczać albo zamienić je na łatwiejsze w odbiorze, czy opatrzyć dodatkowo tekstowym opisem.
Dostępne metadane: tytuły rozdziałów, nagłówki, stopki, informacje o autorze.
Zamieszczanie alternatywnych tekstów: Czytniki ekranu nie mogą odczytywać obrazków, zdjęć, diagramów i innych elementów typowo graficznych, dlatego ważne jest dodawanie krótkich i zwięzłych opisowych tekstów alternatywnych (alt text), które wyjaśniają, co przedstawia dany obraz.
Zgodność ze standardami: Przestrzeganie standardów dostępności, takich jak WCAG (Web Content Accessibility Guidelines), może pomóc w prawidłowym przygotowaniu dokumentu i gwarantuje, że będzie on przyjazny dla wszystkich użytkowników, w tym osób z niepełnosprawnościami.
Linki: Stosuj opisowe nazwy linków, które dokładnie informują o tym, do czego prowadzą. Unikaj ogólnych sformułowań typu "kliknij tutaj".
Testowanie: najlepiej sprawdzić swoje dokumenty za pomocą czytników ekranu, aby upewnić się, że są one dostępne dla wszystkich.

Dlaczego dostępność jest ważna dla wszystkich czytelników?

Zwiększenie dostępności cyfrowych książek dla osób niewidomych przynosi korzyści nie tylko tej grupie czytelników. Dziel tekst na akapity, aby ułatwić jego czytanie, stosuj wcięcie, aby oznaczyć początek nowego akapitu lub elementu listy, używaj odpowiedniej ilości pustej przestrzeni, aby oddzielić różne elementy tekstu. Unikaj złożonych formatowań, gdyż zbyt skomplikowane formatowanie może utrudnić czytnikowi prawidłowe odczytanie tekstu. Dobrze przygotowane e-booki są łatwiejsze w wyszukiwaniu, indeksowaniu i archiwizowaniu. Odpowiednio sformatowany tekst nie tylko ułatwi korzystanie z niego osobom niewidomym, ale także poprawi jego czytelność dla wszystkich użytkowników. Ponadto, rozwiązania stosowane na rzecz osób niewidomych, takie jak alternatywne teksty do obrazków czy czytelne formatowanie, ułatwiają korzystanie z książek elektronicznych również osobom zmęczonym, z obniżoną koncentracją, słabym wzrokiem, dysleksją czy innym rodzajem niepełnosprawności.